Nadciśnienie tętnicze rozpoznaje się, jeżeli średnie wartości ciśnienia tętniczego są ≥ 140 mm Hg dla ciśnienia skurczowego i/lub 90 mm Hg dla ciśnienia rozkurczowego. Jednocześnie definiuje się wartości poniżej 120/80 mm Hg jako optymalne.
Integralny element terapii nadciśnienia tętniczego stanowi leczenie niefarmakologiczne, które powinno być wdrożone u wszystkich chorych. Określane jest ono również jako „modyfikacja stylu życia” i ma ugruntowane miejsce zarówno w prewencji, jak i w terapii nadciśnienia tętniczego.
Leczenie niefarmakologiczne znajduje zastosowanie w leczeniu łagodnego nadciśnienia tętniczego, przebiegającego z umiarkowanie podwyższonymi wartościami ciśnienia oraz bez powikłań narządowych. W bardziej zaawansowanych postaciach nadciśnienia tętniczego korzystną stroną tej metody leczenia nadciśnienia tętniczego jest uzupełnienie wpływu leczenia obniżającego ciśnienie, co może przyczynić się do zmniejszenia liczby i(lub) dawek leków przeciwnadciśnieniowych przyjmowanych przez chorego.
Zgodnie z obowiązującymi zaleceniami w skład leczenia niefarmakologicznego wchodzą przede wszystkim:
1) zmniejszenie spożycia soli kuchennej
2) redukcja nadwagi
3) ograniczenie spożycia alkoholu
4) zwiększenie aktywności fizycznej
5) zaprzestanie palenia tytoniu
6) zmiana składu diety, a zwłaszcza wprowadzenie owoców, warzyw i ryb.
zmniejszenie spożycia soli kuchennej
U chorych z nadciśnieniem tętniczym zaleca się ograniczenie dziennego spożycia do mniej niż 100 mmol (co odpowiada 6 gramom NaCl). Dobowe spożycie soli 75–100 mmol doprowadza do spadku ciśnienia o 2–8 mm Hg. Polskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego rekomenduje ograniczenie spożycia sodu w diecie poniżej 85 mmol/dobę, co odpowiada 5 g soli kuchennej. Natomiast europejskie wytyczne (ESH/ESC z 2007) są bardziej restrykcyjne i zalecają spożycie soli poniżej 3,8 g.
redukcja nadwagi
Udowodniono, że każde zwiększenie masy ciała o 10 kg ponad masę prawidłową prowadzi do przeciętnego wzrostu skurczowego ciśnienia tętniczego o 3 mm Hg, a rozkurczowego o 2,3 mm Hg. Jednocześnie w badaniach wskazuje się, że zmniejszenie masy ciała o 5 kg powoduje średnie obniżenie ciśnienia skurczowego o 4,4 mm Hg, a rozkurczowego o 3,6 mm Hg oraz korzystnie wpływa na czynniki ryzyka (m.in. insulinooporność, cukrzycę, podwyższony poziom cholesterolu i przerost lewej komory serca).
ograniczenie spożycia alkoholu
Alkohol jest istotnym czynnikiem rozwoju nadciśnienia tętniczego. Zgodnie z obowiązującymi zaleceniami, w przypadkach kiedy całkowite wyeliminowanie alkoholu nie jest konieczne, dzienne spożycie alkoholu przez mężczyzn nie powinno przekraczać 20–30 g/dobę, a dla kobiet 10–20 g. W 25 g wódki, 100 ml wina lub 250 ml piwa znajduje się 10 g alkoholu. Ograniczenie spożycia alkoholu nie tylko obniża ciśnienie tętnicze, ale również sprzyja redukcji masy ciała oraz zmniejsza ryzyko wystąpienia chorób serca, mózgu czy wątroby. Wykazano liniową zależność pomiędzy spożyciem alkoholu, wysokością ciśnienia tętniczego oraz występowaniem w populacji nadciśnienia tętniczego. Wiadomo również, że alkohol osłabia działanie leków obniżających ciśnienie oraz pogarsza współpracę między chorym a lekarzem prowadzącym terapię nadciśnienia.
zwiększenie aktywności fizycznej
Polskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego zaleca regularny, umiarkowany wysiłek fizyczny 3-4 razy w tygodniu trwający 30–45 minut. Osobom z nadciśnieniem tętniczym zaleca się wykonywanie ćwiczeń aerobowych (bieganie, pływanie, jazda na rowerze), które mogą być uzupełnione ćwiczeniami oporowymi, na przykład przysiadami. Niewskazane są natomiast ćwiczenia na siłowni. Należy również pamiętać o tym, że każdy wysiłek fizyczny powinien być odpowiednio dostosowany do wieku i preferencji pacjenta oraz towarzyszących chorób.
zaprzestanie palenia tytoniu
Nikotyna zawarta w dymie papierosowym wpływa na zmiany hemodynamiczne i humoralne organizmu, powoduje uszkodzenie śródbłonka naczyniowego i zwiększa ryzyko powikłań ze strony układu sercowo-naczyniowego. Palenie tytoniu doprowadza do pobudzenia układu współczulnego, a co za tym idzie, podwyższenia wartości ciśnienia tętniczego, częstości rytmu serca oraz pojemności minutowej. Rzucenie palenia może być bardzo trudne, szczególnie w przypadku nałogowych palaczy. Nie ulega jednak wątpliwości, co potwierdzono w kilku badaniach, że rzucenie palenia, zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn, w ciągu kilku lat obniża ryzyko wystąpienia pierwszego zawału serca bądź udaru mózgu do poziomu cechującego osobę, która nigdy nie paliła.
zmiana składu diety
W badaniach wykazano korzystny wpływ diety zawierającej dużo warzyw, owoców i ubogotłuszczowych produktów mlecznych u chorych na nadciśnienie tętnicze. Dieta taka u osób z nadciśnieniem tętniczym prowadzi do obniżenia ciśnienia skurczowego o 11,4 mm Hg, a rozkurczowego o 5,1 mm Hg. Korzystne właściwości wiązano z dużą zawartością potasu, magnezu, błonnika i innych składników odżywczych w diecie. Zaleca się spożywanie codziennie 4–5 porcji lub 300 g/dobę warzyw i innych produktów pochodzenia roślinnego, zawierających dużą zawartość potasu (np. brokuły, pomidory). W opublikowanych w ostatnich latach wytycznych terapii nadciśnienia podkreśla się korzyści wynikające ze zwiększonej zawartości potasu w diecie i zaznacza, że stanowi ważny element leczenia niefarmakologicznego chorego z nadciśnieniem tętniczym.
Poniżej przedstawiono wybrane fragmenty poszczególnych zaleceń towarzystw naukowych odnoszące się do związku pomiędzy zawartością potasu w diecie a nadciśnieniem tętniczym:
- „Spożywanie dużych ilości potasu chroni przed rozwojem nadciśnienia tętniczego, a także ułatwia kontrolę ciśnienia u chorych na nadciśnienie, natomiast zbyt mała ilość potasu w diecie może powodować wzrost ciśnienia tętniczego.”
- „Należy utrzymywać odpowiednią podaż potasu (50-90 mmol/d), najlepiej poprzez spożywanie dostatecznej ilości świeżych owoców i warzyw.”
- „Zwraca się uwagę przemysłowi spożywczemu na dużą zawartość sodu i małą potasu w wielu produktach konserwowanych.”
- „Korzystne efekty niektórych z powyższych diet mogą być związane z większym spożyciem wapnia, magnezu lub potasu.”
- „Chorym na nadciśnienie tętnicze należy zalecić spożywanie dużej ilości owoców i warzyw, więcej ryb oraz ograniczenie ilości tłuszczów w diecie.”
- „Rola zwiększonego spożycia owoców i warzyw (2-7 porcji dziennie) znajduje potwierdzenie w kontrolowanych badaniach wskazujących na uzyskanie u chorych z nadciśnieniem tętniczym efektu hipotensyjnego 7 mm Hg i 3 mm Hg odpowiednio w zakresie ciśnienia skurczowego i rozkurczowego. Wpływ owoców i warzyw na wysokość ciśnienia tętniczego może być konsekwencją zwiększonego dowozu potasu w diecie.”
opracował: lek. Krzysztof Magdoń