Dlaczego, pomimo bardzo dobrze udokumentowanej wiedzy o szkodliwym wpływie tytoniu na zdrowie osoby palącej i osób z jej otoczenia, które narażone są na wdychanie dymu tytoniowego, mimo świadomości jego niekorzystnego wpływu na relacje międzyludzkie i inne sfery funkcjonowania człowieka, stosowanie tej używki jest nadal tak powszechne?

dane epidemiologiczne

W latach 2009–2010 przeprowadzono wśród dorosłych osób badanie sondażowe Global Adult Tobacco Survey, które dotyczyło palenia tytoniu w Polsce. Jego wyniki wykazały, że prawie 9 milionów osób dorosłych, w tym 5,2 miliona mężczyzn i 3,5 miliona kobiet, regularnie pali tytoń. W przypadku mężczyzn było to średnio 18 papierosów dziennie, zaś kobiet – 16 sztuk.

W ostatnich kilkunastu latach odnotowano w Polsce tendencję spadkową, jednakże w porównaniu z krajami zachodniej części Europy liczba osób uzależnionych jest nadal duża. Odsetek palących mężczyzn wciąż się zmniejsza, ale niestety nie obserwuje się takiego trendu wśród palących kobiet. Analizując dane epidemiologiczne dotyczące omawianego zjawiska, nie sposób pominąć dzieci i młodzież, gdyż najwięcej osób zaczyna palić w okresie dziecięcym i adolescencji. Inicjacja tytoniowa w Polsce dotyczy nawet pięciolatków, a do kontaktu z tytoniem przyznaje się 70% dzieci w wieku 12 lat.

Odsetek ten wraz z wiekiem stopniowo się zwiększa. Wyniki badań obejmujących młodzież licealną wskazują, że w grupie tej pali 25% dziewcząt i 21% chłopców. Regularne, codzienne palenie papierosów, wychodzące poza ramy eksperymentowania, dotyczy głównie młodzieży w wieku ponadgimanzjalnym, z czasem prowadząc do uzależnienia. Jest jeszcze jedna grupa dzieci tzw. biernych palaczy. W Polsce ok. 3 miliony dzieci są narażone na regularne wdychanie dymu tytoniowego. Aż 30% jeszcze przed urodzeniem było bezpośrednio narażone na dym poprzez palenie matki i szacuje się, że jeszcze większy odsetek nienarodzonych dzieci był biernymi palaczami.

W kontekście przedstawionych statystyk oraz ogólnopolskich programów antytytoniowych, zaskakuje fakt, że nadal ok. 800 tysięcy osób używających tytoń jest przekonanych, że palenie nie wpływa na rozwój poważnych chorób somatycznych. Zgodnie z aktualną wiedzą medyczną palenie tytoniu jest podstawowym czynnikiem chorobotwórczym 15 nowotworów, kilkudziesięciu chorób kardiologicznych, układu oddechowego i innych narządów. Kobiety palące w ciąży narażone są na zwiększone ryzyko poronienia i innych problemów związanych z donoszeniem ciąży. Ponadto, ich dzieci są zagrożone przedwczesnym porodem i różnymi chorobami, a u niektórych z nich po urodzeniu obserwuje się objawy odstawienia tytoniu (głód nikotynowy). Dla dzieci do 4. roku życia bierne palenie jest najpoważniejszą przyczyną zagrożenia zdrowia i życia np. zespół nagłej śmierci niemowlęcia.

Wbrew obiegowym opiniom, szkody zdrowotne związane z biernym paleniem są tak samo poważne, jak te stwierdzane u osób aktywnie palących. Wyniki badań potwierdzają, że niepalące żony, których mężowie palą w ich towarzystwie, dwukrotnie częściej chorują na nowotwory w porównaniu z partnerkami niepalących mężczyzn.

dlaczego palenie tytoniu jest takie szkodliwe?

Dym tytoniowy zawiera około 4000 substancji chemicznych, w tym około 40 rakotwórczych. Oto niektóre z nich:

  • aceton – rozpuszczalnik, składnik farb i lakierów;
  • amoniak – składnik nawozów mineralnych;
  • arsen – popularna trutka na szczury i inne gryzonie;
  • benzopiren – związek o właściwościach rakotwórczych;
  • butan – gaz używany do wyrobu benzyny;
  • chlorek winylu – używany np. do produkcji plastiku, ma właściwości rakotwórcze;
  • ciała smołowate – odpowiedzialne za powstawanie nowotworów złośliwych;
  • cyjanowodór – kwas pruski, gaz używany przez hitlerowców w komorach gazowych;
  • DDT – środek owadobójczy;
  • formaldehyd – związek stosowany m.in. do konserwacji preparatów biologicznych, np. narządów zwierząt;
  • kadm – silnie trujący metal o właściwościach rakotwórczych;
  • metanol – silne trujący związek chemiczny używany do produkcji benzyn;
  • naftyloamina – składnik barwników, ma właściwości rakotwórcze;
  • polon – radioaktywny pierwiastek odkryty przez Marię Skłodowską-Curie;
  • tlenek węgla (czad, CO) – zmniejsza zawartość tlenu we krwi, bezpośrednia przyczyna śmierci wielu osób w czasie pożarów;
  • toluidyna – substancja o właściwościach rakotwórczych;
  • uretan – związek o właściwościach rakotwórczych;
  • nikotyna – obkurcza ściany naczyń krwionośnych, zwiększa ciśnienie tętnicze krwi, częstotliwość rytmu serca, może prowadzić do zaburzeń rytmu serca, a także wpływa niekorzystnie na gen, który hamuje niekontrolowany rozwój komórek, czyli powstawanie nowotworów. Ma właściwości uzależniające.

Składniki wdychanego dymu tytoniowego przedostają się do krwioobiegu i docierają do narządów, tkanek i komórek organizmu, wywołując ich uszkodzenie, co prowadzi do zaburzenia procesów życiowych.

dlaczego sięgamy po papierosa?

Oto częste odpowiedzi:

  • „Palę, bo jest to dla mnie przyjemność.”
  • „Palę, bo mam nerwową pracę.”
  • „Palę, bo nie mogę przestać. Tyle razy już próbowałem rzucić palenie.”
  • „Palę, bo łatwiej mi się wtedy skoncentrować.”
  • „Palę, bo papieros mnie uspokaja.”
  • „Palę, bo dzięki temu nie tyję.”

dlaczego palenie staje się tak ważnym elementem życia?

Najczęściej po pierwszego papierosa sięgają osoby w młodym wieku, kiedy kształtują się ich przyzwyczajenia; to czas, gdy podejmują coraz więcej samodzielnych decyzji dotyczących własnego sposobu życia. Eksperymentowanie, poznawanie nowych rzeczy jest typowe dla wieku młodzieńczego. To jedna z historii związanych z eksperymentowaniem w wieku 10 lat: „Kiedy mój kolega przyniósł papierosy swojego taty, namówił mnie na spróbowanie. Poszliśmy za blok w krzaki i tam po raz pierwszy zapaliłem. Byłem podekscytowany, czułem się starszy. Wiedziałem też, że robię coś, co było zakazane. Papieros mi nie smakował i się zakrztusiłem. Jeszcze później kilka razy paliłem, bo chciałem się tego nauczyć. Ale mi się to znudziło i gdy w szkole zobaczyłem film o płucach palacza, postanowiłem, że nie będę palił”. Podobnie jak w przedstawionym przykładzie, część młodzieży poprzestaje na zaspokojeniu potrzeby ciekawości. Lecz palenie może też być związane z buntem przeciwko autorytetom, z trudnościami w zagospodarowaniu wolnego czasu, poczuciem osamotnienia, nieradzeniem sobie z problemami życia codziennego. Z czasem, jeśli sięganie po papierosa staje się regularne, rozwija się uzależnienie.

co powoduje uzależnienie od tytoniu?

Można wyróżnić trzy grupy czynników wpływających na rozwój uzależnienia.

  • właściwości chemiczne nikotyny

Pierwsza grupa czynników dotyczy właściwości chemicznych tytoniu. Spośród składników dymu tytoniowego, o których już wspomniano, to nikotyna ma potencjał uzależniający. Farmakologiczny mechanizm jej działania jest analogiczny do działania heroiny i amfetaminy; co więcej, nikotyna nawet kilkakrotnie silniej oddziałuje na układ nerwowy niż alkohol, opiaty i inne narkotyki. Wytworzenie się „sztucznej potrzeby fizjologicznej” – przymusu używania tytoniu – wynika ze zwiększenia aktywności enzymów metabolizujących nikotynę oraz z tzw. neuroadaptacji polegającej na zmianie liczby receptorów dla substancji, w celu zachowania względnej równowagi  w funkcjonowaniu organizmu. Według licznych badań neuronalnym podłożem uzależnienia od tytoniu jest aktywowanie neuronalnej „sieci przyjemności”, poprzez zwiększenie wydzielania dopaminy. Mechanizm ten związany jest z funkcjami psychicznymi i jego pojawienie się jest interpretowane jako nagroda. Natomiast ograniczenie lub brak nikotyny prowadzi do wystąpienia przykrych objawów abstynencyjnych m.in. drażliwości, niepokoju, problemów ze snem, zwiększoną potliwością, problemów z koncentracją uwagi.

  • czynniki społeczne

Druga grupa czynników warunkujących powstanie i rozwój uzależnienia od tytoniu wiąże się z wpływami społecznymi. Dorośli, traktując palenie jako element stylu życia, modelują zachowania u młodych ludzi. Osoby rozpoczynające palenie w młodym wieku z czasem się uzależniają. Tytoń należy do tych substancji, które są łatwo dostępne, także w domach i dla małoletnich. Sprzedaje się go pomimo zakazu zagwarantowanego Ustawą o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych z dnia 9 listopada 1995 roku.

Ogromny wpływ na eksperymentowanie z paleniem tytoniu i na regularne jego palenie ma wśród młodzieży grupa rówieśnicza, w której normą jest sięganie po tę używkę. Nie bez znaczenia jest też przyzwolenie rodzinne i szerzej – społeczne. Osoby, które deklarują, że są przeciwne paleniu tytoniu, często nie reagują, nawet gdy widzą np. dziecko z papierosem. Powszechnie uważa się, że spośród wszystkich uzależnień palenie tytoniu jest najmniej szkodliwe. Niesłuszność tego poglądu potwierdzają przedstawione tutaj dane.

  • czynniki indywidualne

Trzecia grupa czynników wpływających na powstanie i rozwój uzależnienia koncentruje się wokół indywidualnych predyspozycji biologicznych i psychicznych człowieka. Istotny jest wiek rozpoczynania palenia tytoniu. Im młodsza jest osoba, tym szybciej się uzależnia, w ciągu życia pali dłużej, a konsekwencje palenia papierosów są bardziej znaczące dla jej zdrowia.

Pewne cechy osobowości wiążą się z ryzykiem rozwoju uzależnienia; są to: niedojrzałość emocjonalna, mała tolerancja na frustrację, ograniczona samokontrola oraz impulsywność i agresywność. Ryzyko zwiększają także czynniki temperamentalne, a zwłaszcza nadaktywność emocjonalna, trudności w kontroli stanów emocjonalnych i zachowania.

czym jest uzależnienie od tytoniu?

Uzależnienie od tytoniu jest zaburzeniem zdrowotnym, które charakteryzują swoiste objawy opisane w Klasyfikacji Chorób Światowej Organizacji Zdrowia ICD-10 (kategoria F-17: zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane paleniem tytoniu). Osoba uzależniona od tytoniu, podobnie jak uzależniona od innych substancji psychoaktywnych, tworzy i przedstawia swoją rzeczywistość, posługując się takimi mechanizmami zniekształcającymi myślenie, które pozwalają jej na dalsze trwanie w nałogu, m.in.:

  • zaprzeczanie – zaprzeczanie jakiemukolwiek problemowi z kontrolowaniem zachowań związanych z paleniem;
  • minimalizowanie – podawanie w wywiadzie mniejszej liczby wypalanych papierosów niż ma to miejsce w rzeczywistości, dopiero dokładne liczenie i zapisywanie weryfikuje sposób postrzegania;
  • racjonalizowanie – twierdzenie, że zapalenie sprzyja bardziej efektywnej pracy w zespole, gdy tymczasem wiadomo, że nikotyna tylko przez krótką chwilę poprawia koncentrację, a zaraz potem wydajność intelektualna spada;
  • regresja – dostarczanie sobie wsparcia, ukojenia, np. palenie przed snem,
  • wyparcie – usuwanie ze świadomości zagrażających treści związanych z paleniem.

Z czasem palenie tytoniu towarzyszy trudnym sytuacjom, a osoba sięgająca po papierosa wypracowuje schemat radzenia sobie ze stanami emocjonalnymi poprzez tę właśnie czynność, która zapewnia jej szybkie osiągnięcie ulgi albo wzmocnienie pozytywnych stanów emocjonalnych. Także w przypadku pojawiania się objawów abstynencyjnych (głód nikotynowy), gdy rozwinie się już uzależnienie, palenie stanowi sposób zmniejszania nasilenia tych symptomów.

Palenie tytoniu stopniowo zajmuje ważne miejsce w życiu, regulując funkcjonowanie osobowości. Działania życiowe podporządkowuje się paleniu papierosów; osoba uzależniona planuje czas pracy tak, aby móc zapalić, spotyka się chętniej z osobami, które także palą, chodzi na zakupy do takich sklepów, w których może także nabyć papierosy. Łamie niekiedy prawo, paląc w miejscach zakazanych, doświadcza też poczucia zniewolenia przez palenie, które staje się źródłem cierpienia, wstydu, krzywdy i bezsilności wobec nałogu.

jak się uwolnić od nałogu?

Na zaprzestanie palenia nigdy nie jest za późno. Nawet po kilkudziesięciu latach palenia tytoniu organizm jest w stanie, przynajmniej częściowo, naprawić szkody wyrządzone przez dym tytoniowy. I nigdy nie jest za późno na uzyskanie kontroli nad swoim życiem i wyzwolenie się z nałogu, jakim jest uzależnienie od tytoniu. Badania wskazują, że wśród osób palących tytoń w ostatnim roku ponad 1/3 podejmowała próbę zerwania z nałogiem. Chęć rzucenia palenia deklaruje aż połowa palących.

Pojawia się więc pytanie: Dlaczego te osoby nadal palą? W przypadku uzależnienia od  tytoniu działają swoiste mechanizmy, z jednej strony fizjologiczne, związane z oddziaływaniem nikotyny na ośrodkowy układ nerwowy, a z drugiej – psychologiczne mechanizmy regulacyjne, zwłaszcza te dotyczące procesów emocjonalno-motywacyjnych, poznawczych i zachowania. Jak pokazuje praktyka, nie jest łatwe zaprzestanie palenia i utrzymanie trwałej abstynencji, gdyż jest to proces rozłożony w czasie i wiele trudności na różnym etapie tego procesu wynika ze specyfiki zespołu uzależnienia od tytoniu, który jest chorobą przewlekłą.

Zaprzestawanie palenia to proces, w którym ważna jest gotowość do zmiany sposobu funkcjonowania bez palenia, decyzja o podjęciu działania i motywowanie się do utrzymania tej zmiany w celu zapobiegania nawrotom do palenia. Czasami konieczna jest specjalistyczna pomoc w poradzeniu sobie z nałogiem palenia tytoniu, zwłaszcza w sytuacji, gdy przybrał on rozmiary zespołu uzależnienia.

W początkowym okresie stawania się osobą niepalącą należy poszukiwać argumentów przemawiających za zaprzestaniem palenia, zdobywać informacje na temat palenia czy też rozpoznawania objawów uzależnienia oraz danych dotyczących metod pomocnych w utrzymaniu abstynencji. Trzeba prosić innych o wsparcie, a czasem zasięgnąć specjalistycznej porady lekarza, psychologa czy terapeuty uzależnień. Na początek warto zastanowić się nad przyczynami trwania w nałogu i „porównać straty i zyski z palenia oraz z niepalenia”. Odpowiedź na to pytanie stanowi cenną wskazówkę dla dalszych etapów. Można przeprowadzić sobie test „Dlaczego palę?” [Pobierz test], który pomoże odpowiedzieć na pytanie, co może być największym problemem w procesie zaprzestawania palenia.

Ponadto warto przeprowadzić analizę „bilans zysków i strat wynikających z palenia i niepalenia”. Pomocna może być tabela, którą uzupełnia się w trakcie procesu stawania się osobą wolną od dymu tytoniowego[Pobierz tabelę].

Po podjęciu decyzji o zaprzestaniu palenia trzeba opracować odpowiedni plan. Osoba paląca może wyznaczyć dzień, w którym już nie będzie paliła; może się też przygotowywać przez jakiś czas do całkowitego odstawiania tytoniu np. poprzez stopniowe zmniejszanie liczby wypalanych papierosów, zmniejszenie czasu narażenia na ekspozycję na dym tytoniowy, unikanie palenia w typowych sytuacjach, zmianę gatunku papierosów, zastępowanie palenia innymi czynnościami. Należy ustalić cel działań: rzucenie palenia tytoniu lub jego ograniczenie. Ograniczenie palenia jest możliwe w przypadku szkodliwie używających tytoń, w przypadku osób uzależnionych jest to zadanie niezwykle trudne i często stanowi etap przygotowujący do pozbycia się tego nałogu. To ostatnie można rozważyć w przypadku bardzo dużej liczby wypalanych w ciągu dnia papierosów i jest niezwykle trudne dla osób uzależnionych, niemniej często stanowi etap przygotowujący do porzucenia nałogu.

Motywujące jest obserwowanie drobnych sukcesów, takich jak: mniejsza liczba wypalanych papierosów, więcej czasu przeznaczonego na inne przyjemności, inne korzyści z podjętej decyzji, unikanie myślenia o paleniu oraz wspierający stosunek innych osób. W przypadku pojawiania się trudności w ograniczaniu palenia bądź utrzymywaniu abstynencji pomocna bywa wspierająca rozmowa na przykład z osobą, która kiedyś także podjęła decyzję o zaprzestaniu palenia tytoniu.

Czasami osoby palące mówią: „Już tyle razy próbowałem rzucić palenie i nic z tego nie wyszło”. Częstym powodem wracania do palenia we wczesnym okresie jest nieradzenie sobie z objawami abstynencyjnymi.Przydatnym narzędziem służącym do oceny nasilenia farmakologicznego uzależnienia od tytoniu jest test Fargerströma:

Pobierz test Fargerströma w formie PDF

Gdy pojawią się objawy zespołu odstawienia tytoniu, które mogą się stać źródłem dużego cierpienia – np. silny głód tytoniowy, wzmożona drażliwość, bezsenność, objawy somatyczne – wówczas można poradzić się specjalisty. Ten ostatni może zaproponować pomoc farmakologiczną i/lub psychologiczną. Objawy odstawienia tytoniu już po kilku dniach stają się mniej uciążliwe, a wsparcie farmakologiczne pomaga skutecznie przejść przez ten trudniejszy etap. Wzbudzanie lęku przed niepowodzeniem i doświadczaniem przykrych objawów wydaje się mało motywujące, natomiast analiza wcześniejszych prób jest źródłem informacji o trudnościach, które w kolejnej próbie można redukować.

Jeśli chcesz rzucić palenie, zapamiętaj!

Początkowo warto unikać sytuacji, miejsc i osób, a nawet własnych myśli, które wyzwalają głód nikotynowy, a zamiast tego lepiej przypominać sobie korzyści płynące z niepalenia, by wzmocnić motywację do kontynuowania zmiany. Wskazane jest towarzystwo osób niepalących, unikanie sytuacji wywołujących napięcie psychofizyczne i uczenie się nowych zachowań ważnych dla funkcjonowania jako osoby niepalącej.

Uzależnienie od tytoniu ma charakter postępujący i długotrwały, a więc nawet po długim okresie abstynencji zdarzają się nawroty. Zagrożenie nawrotem zmniejsza się w sytuacji, gdy osoba paląca wykształci u siebie umiejętności radzenia sobie bez pomocy papierosa, zwłaszcza w sytuacjach napięcia emocjonalnego.

A jeśli zdarzy się nawrót… – trudno, należy podjąć kolejną próbę zaprzestania palenia. Jednak trzeba przeanalizować przyczyny nawrotu, aby nie powtórzyć tego samego błędu, co więcej, to przykre doświadczenie można wykorzystać dla odniesienia sukcesu.

gdzie można uzyskać specjalistyczną pomoc?

W związku z coraz lepszym rozumieniem problemu uzależnienia od tytoniu i dostępnością nowoczesnych metod leczenia w ośrodkach medycznych coraz łatwiej uzyskać profesjonalną pomoc. Terapia psychologiczna ma najczęściej charakter krótkoterminowej formy pracy poznawczo-behawioralnej, a w ramach uzupełniającej farmakoterapii najczęściej proponuje się preparaty takie jak bupropion czy wareniklina oraz nikotynową terapię zastępczą. Wyniki badań wskazują, że najlepszą skuteczność w zaprzestawaniu palenia tytoniu przynoszą łączone formy terapii.

Osoby uzależnione od tytoniu mogą także korzystać ze specjalistycznej pomocy w niektórych placówkach zajmujących się leczeniem osób z problemem alkoholowym, które w ofercie mają programy antytytoniowe.

Od lat funkcjonuje Telefoniczna Poradnia Pomocy Palącym: +48 801 108 108 (koszt połączenia z telefonu stacjonarnego jest równy kwocie za 1 impuls – około 35 groszy – niezależnie od czasu trwania rozmowy). Porady udzielają specjaliści od poniedziałku do piątku w godzinach 11.00–19.00. Istnieje również możliwość kontaktu przez komunikator Skype (kontakt: jakrzucicpalenie) w czwartek w godzinach 20.00–22.00 oraz w sobotę 11.00–13.00.

Stawanie się osobą niepalącą wymaga zmiany w różnych aspektach stylu życia. Warto utrwalać sukces dla zachowania zdrowia poprzez racjonalne odżywianie, uczenie się opanowywania stresu i wzbudzania pozytywnych emocji i myśli, dbanie o aktywność fizyczną i właściwy odpoczynek, a także pielęgnowanie dobrych relacji z ludźmi.

Jolanta Ryniak
specjalista psychologii klinicznej, psychoterapeuta,
superwizor i specjalista psychoterapii uzależnień, trener PTP
Centrum Dobrej Terapii, Kraków

dr n. hum. Barbara Bętkowska-Korpała
specjalista psychologii klinicznej, psychoterapeuta,
trener Polskiego Towarzystwa Psychologicznego
Katedra Psychiatrii UJ CM, Kraków
Zakład Psychologii Lekarskiej

źródło: http://psychiatria.mp.pl/uzaleznienia/show.html?id=81218